خواجه بشیر احمد انصاری
در هیاهوی تحریم و تحلیل نوروز، از برخی دوستان خواستم تا مهمترین پرسش های مربوط به این جشن را از لابلای ادبیاتی که نوروز را حرام می شمارد بیرون نویس نمایند که در اینجا به آنها پرداخته شده است و امیدوارم مطبوعات کشور و رسانه های اجتماعی در زمینۀ نشر آن توجه فرمایند.
سوال-1: آیا نوروز ریشه ای دینی دارد؟
انصاری: نوروز را خیلی ادیان و مذاهب به خود نسبت می دهند ولی این جشن مربوط به هیچ دین و مذهبى نیست. با آنكه زردشتى ها آنرا از خود مى پندارند ولى آثار تاریخی بین النهرین و مصر و جاهای دیگر شهادت می دهند که این جشن قرن ها پیش از زردشت وجود داشته است. با آنكه پاپهاى مسیحى از سال ۳۱۳ میلادى تاسال ۱۶۲۲ به مدت بیش از ۱۳ قرن این روز را تجلیل نمودند و مسیحى هاى مصر تا همین حالا نوروز را بنام جشن (شم النسیم) برگزار مینمایند ولی نوروز ارتباط خاصى با آئین مسیحیت هم ندارد. مسلمانان نیز روایت هایی در جهت تقدیس نوروز بافته اند، غافل از اینکه نوروز فراتر از تاریخ و مذهب است و ریشه هاى آن در ژرفناى تاریخ و فراتاریخ منطقه فرو رفته است.
نوروز با آنکه امروز در تمامی نقاط دنیا و از سوی فرهنگها و تمدن های گوناگونی از جاپان و چین و هند گرفته تا پرتگال و امریکای شمالی و لاتین به بهانه ها و زیر نام های گوناگونی تجلیل می شود، هیچ اصل دینی ندارد.
سوال-2: کتاب زردشتیان در مورد نوروز چه می گوید؟
انصاری: در تمامى اویستا یكبار هم از نوروز نام برده نشده است.
سوال-3: آیا در دو مصدر اساسی اسلام، قرآن و سنت یادی از نوروز شده است؟
انصاری: نه در قرآن و نه هم در سنت نامی از نوروز برده شده است. آنچه در تفسیر یکی دو متن قرآن و سنت از نوروز یاد شده نظر برخی دانشمندان است که مبنایش ظن و گمان بوده و نمی تواند اساسی برای تحریم و تحلیل قرار گیرد. در پهلوی آن، روایات صریحی هم در صدد بزرگداشت از آن نقل شده است که آن هم چندان معتبر نبوده و نمی شود حکم سنت و یا استحباب و تحریم را از آن استنباط نمود. خلاصۀ سخن اینکه در رابطه به پیوند نوروز به ادیان دیگر و سپس تحریم آن نه متنی قطعی الثبوت و قطعی الدلاله در دست داریم و نه هم سندی معتبر و تاریخی.
سوال-4: در میراث فقهی مسلمانان، آثار فراوانی موجود است که یا صراحتاً و یا عبارتاً و یا اشارتاً و یا کنایتاً مشعر حرمت نکوداشت نوروز است. به‌گونۀ مثال امام بیهقی از عبدالله بن عمرو بن العاص نقل می‌کند که هر کس در بلاد مجوسیان بزیید و در جشن‌های نوروز و مهرگان آنان شرکت کند و خود را به ایشان شبیه سازد، در روز قیامت در شمار آنان حشر می‌شود. (نگا: شعب الایمان، جلد 4 صفحه 43). افزون بر این، ابن‌ابی‌شیبه در مصنّف خود، روزه‌گرفتن در روز اول نوروز را مکروه دانسته و شارح آن روایت، به علت تشبیه با مجوس، روزۀ روز اول حمل را ناجایز گفته است. (مصنف ابن‌ابی‌شیبه، جلد 2 صفحه 511) علاوه بر این، تعداد زیادی از فقها، روزه گرفتن روز نخست حمل را به علت همزمان بودن با نوروز، مکروه دانسته و ترک آن را اولی و الزم گفته‌اند. (نگا: هدایه جلد 1 صفحه 165؛ ردالمحتار، جلد 7 صفحه 329؛ مراقی الفلاح صفحه 240) با این‌حساب، چگونه می‌توان حکم حلّت و عدم حرمت چنین مناسبتی را صادر نمود؟
انصاری: صغراي اين قياس منطقي درست نمی باشد و نمی توان از صغرایی نادرست، نتیجۀ درستی به دست آورد. به این مفهوم که نوروز مربوط به زردشتی ها و یا به گفتۀ فقهاء “مجوسی ها” نیست تا این حکم سنگین را بر آن تحمیل نمود. شبیه سازی هم دو شرط دارد؛ یکی اینکه عنصر دینی در آن دخیل باشد نه دنیوی، و دیگرش اینکه از روی نیتی معطوف بر دین صورت گیرد.
سوال-5: برخی فقهای متأخر ما مانند ملا علی قاری و ابن عابدین و حاشیه نویسان فتاوای فقهی، نوروز را سنتی زردشتی خوانده حتی دادن هدیه در این روز را مساوی به کفر دانسته اند. نظر شما در خصوص این فتوا چیست؟
انصاری: نخست اینکه ما از امامان بزرگ فقه سخنی در این رابطه نداریم. نزدیکترین روایت مربوط به نوروز همان حکایتی است که امام بخاری در ادب مفرد خویش روایت نموده که جد امام اعظم برای حضرت علی در روز نوروز فالوده تقدیم نمود و امام علی فرمود، هر روز ما نوروز و در روایتی پیروز باد! با آنکه این حکایت باری مثبت دارد ولی باز هم ما نمی توانیم نوروز را رنگی اسلامی دهیم. دیگر اینکه ما چیزی در رابطه به نوروز از زبان امام ابوحنیفه و یا امام ابویوسف یا محمد بن حسن شیبانی یا سرخسی و امثال ایشان نداریم.
اما در عصر انحطاط، فقهای ما فتاوی را از همدیگر نقل می نمودند و یا به عبارت امروزی مسایل را cut و paste می کردند، و از همین لحاظ وقتی کتاب های مختلف فقهی را ورق می زنیم همان عبارات و حتی همان مثال ها را می یابیم که بار بار تکرار می شوند.
این نکته را نیز باید به یاد داشت که فقیه به کسی گفته می شود که قادر به استنباط احکام شرعی فرعی از منابع فقه اسلامی و ادلۀ تفصیلی آن باشد. اینکه آیا نوروز ریشه ای زردشتی داشته است و یا خیر وظیفۀ فقیه نیست بلکه مسئولیت تاریخ نویسان و انسان شناسان و باستان شناسان است. اگر متنی در قرآن و یا حدیث در رابطه به نوروز وجود می داشت، در آن وقت وظیفۀ فقیه و مجتهد بود تا در رابطه به آن نظر دهد. ما باید ساحۀ تخصص هر رشته ای را احترام نماییم. همان طوری که برای درد معده و دندان نزد فقیه نمی رویم، در مسایل تاریخی هم باید حرف اول را مؤرخان گویند و در قضایای فقهی و ادله و براهین اجتهادی آن فقهاء. یکی از مشکلاتی که امروز مسلمانان به آن روبرو اند، عدم هماهنگی میان فقه و فقها و رشته های دیگر علوم انسانی بوده است. نوروز را حرام قرار دادن بر مبنای صغری و کبرای نادرستی صورت گرفته است چون اساسا این یک مناسبت دینی نیست. حکایت می کنند، پس از کودتای هفت ثور فرزند یکی از فقهای نامدار کشور را که عضو حزب دموکراتیک خلق بود به آلمان شرقی می فرستادند تا تحصیلات خویش را در رشتۀ فلسفۀ مارکس تکمیل نماید. هنگام خداحافظی پدرش پرسیده بود، فرزندم! آیا در آنجا بخاری شریف و فقه هم خوانده می شود؟ آخر فقیه باید بداند که در دنیا چه می گذرد.
در اینجا یک نکتۀ خیلی مهم را باید فراموش نکرد و آن اینکه فقهای ما از چندین نوروز یاد نموده اند، مانند نوروز عامه و نوروز خاصه و نوروز سلطان و نوروز دهقان و نوروز اعاجم و نوروز مجوس. این همه هیاهو امروز بر محور نوروز اخیر می چرخد، در حالی که نوروز ما را “نوروز دهقان” خوانند که بر مبنای تاریخ هجری استوار بوده است.
سوال-6: یکی از احادیثی که آن را ابوداود در سنن خویش روایت گردیده آمده است، زمانى که پیامبر (ص) وارد مدینه شد دید که مردم دو روزى داشتند که در آن دو مناسبت به بازى مى پرداختند. پیامبر فرمودند: این چه روزهایى است؟ گفتند: ما در دوران جاهلیت در این دو روز به بازى و سرگرمى مى پرداختیم. پیامبر خدا در پاسخ فرمودند: خداوند دو روز بهترى را جاگزین آنها کرده است: عید قربان و عید فطر”.
برخی شارحان این دو روز را نوروز و مهرگان تصور نموده اند. نظر شما چیست؟
انصاری: هیچ سند تاریخی در دست نداریم که ثابت سازد فرهنگ نوروزی در آن زمان تا مدینه رسیده بوده و تا این اندازه در میان ساکنان آن رواج داشته است. در آن زمان مکه و مدینه شهر هایی بودند که از سوی قبایل آزاد آن اداره می شدند و هیچ سند معتبر تاریخی وجود ندارد که گویا ایرانی ها و یا زردشتی ها تا آن حد در یثرب نفوذ داشته و توانسته باشند نوروز و مهرگان را بحیث دو عید عام در آن شهر رایج سازند، به فرض اینکه نوروز و مهرگان را مناسبت هایی زردشتی بدانیم. بزرگداشت از مناسبتی چون نوروز و مهرگان نیازمند سیطرۀ فرهنگی سنگینی در یک جامعه است که بر مبنای اسناد و شواهد تاریخی و متون دینی با جرئت تمام می توان ادعا نمود که فرهنگ نوروزی در آن دوران فاقد سلطه ای به این سویه در شهر های مکه و مدینه بود. به هر حال، خواننده می تواند برای دانستن ابعاد مختلف این حدیث به مبحث “نوروز در اسارت زمستان اندیشه” از همین نویسنده مراجعه کند.
گروهی شاید بگویند، آیا ازین حدیث نمی‌توان استنباط کرد که یگانه دو روزی را که مسلمانان اجازه دارند تجلیل کنند، عید اضحی و عید فطر است، و فراتر از آن تجلیل از هرگونه مناسک و مناسبتهای فرهنگی مردود است. برای آن ها می خواهم عرض کنم که نوروز عید نیست و عید به مناسبت هایی اطلاق می گردد که سرشتی دینی داشته باشند. پیامبر اسلام پیش از بعثت خویش در جشن سوق عکاظ اشتراک نمود و پس از بعثت هم در مورد صحنه هایی از آن که طبیعت دینی نداشت با دید مثبت می دید همان طوری که در مقاله “نوروز و سوق عکاظ” آمده است. اگر مناسبت های فرهنگی یک ملت را غیر مشروع اعلام کنیم این به معنی کشتن هویت یک گروه اجتماعی است که اسلام آن را جایز نمی داند.
سوال-7: شما حدیث ابوداود در رابطه به عیدفطر و اضحی را بررسی نموده و نکات مهمی را برجسته ساختید که حرمت نوروز را منتفی می سازد. سوالی که مطرح می گردد آیا این حدیث از طرق کتاب های دیگر و راویانی دیگر روایت نشده است؟
انصاری: اینجا چند نکته را باید در نظر داشت:
- علتی که این حدیث را انتخاب نمودم بخاطر آن بود که تقریبا همه کسانی که نوروز را تحریم می نمایند به همین حدیث ابوداود استناد می ورزند.
- امام ابوداد این حدیث را در سیاق نوروز نه بلکه در زمینۀ اهمیت عید ها و آن هم در كتاب “الصلاة” باب “صلاة العیدین” سنن خويش روایت نموده است. ما چیزی بنام باب نوروز در کتب ششگانۀ حدیث نداشته و پیامبر اکرم هیچگاهی یادی از نوروز نکرده است.
- اگر همین حدیث از طریق صد راوی و در تمامی کتب حدیث هم آمده باشد باز هم نمی تواند دلیلی بر حرمت نوروز بوده باشد چون در متن حدیث نامی از نوروز برده نشده است. پرسشی که مطرح می شود چه کسی و در چه زمانی و بر مبنای کدام دلیلی این حدیث را به نوروز پیوند داده و دلیل ایشان چه بوده است، سوالی است که هیچکسی تا هنوز نتوانسته است آن را پاسخ دهد.
- حرام آن است که شارع (خدا و پیامبر) به صورت حتمی و الزامی از مکلف بخواهد که از امری خودداری کند و دلیل آن قطعی باشد، طوری که احناف باور دارند. در تحریم غالبا از صیغه هایی در متن استفاده می شود که لفظ آن دلالت بر تحریم دارد مانند ورود الفاظ “نهی” و “اجتناب” و”تحریم” و امثال آن.
بر مبنای دلایل فوق این حدیث و احادیث مشابه به آن نمی توانند بر حرمت نوروز دلالت نمایند.
سوال-8: يك گروه از مدافعان تجليل نوروز كساني هستند كه به نوروز صبغه مذهبي داده و مراسمي كه در بلخ و زيارتگاههاي مشخصي در شهرهاي مختلف برگزار مي شود را هم مانند مراسم خاصي توام با دعا كه جز عبادات هست برگزار مي كنند، تحليل شما از اين ديدگاه (حليت تجليل نوروز با صبغه مذهبي) چيست؟
انصاری: مردم عادت دارند در آغاز هر سالی آمال و آرزو های شان را در جایی که برای شان ارزش معنوی داشته است تحکیم بخشند و برای ایجاد تحولی در خویش تعهد نمایند. اگر چنین مکان مقدسی هم وجود نداشت سمبولی برایش می آفرینند. من در اینجا در صدد توجیه این عملکرد نیستم.
یکی از عنعنات نوروزی رفتن به گورستان ها است و این بدان خاطر است گه جای خالی مردگان در مناسبتهای خوشی بیشتر احساس می شود. ادیان مختلفی در مسیر تاریخ چیز هایی بر نوروز افزودند که از آن جمله زردشتی ها روز نوروز را نوروز مردگان می گفتند که به گمان اغلب پیوند میان گورستان و نوروز ریشه ای زردشتی داشته است. از سوی دیگر مردم عادت نموده اند تا این جشن را در کنار “مزار” یکی از شخصیتهای بزرگ دینی جشن گیرند و اگر مزاری هم نیافتند آن را بیافرینند و برایش تاریخ خلق کنند. نوروز مناسبتی دینی نیست و از همین لحاظ نباید آن را به دین و زیارت بزرگان دین پیوند داد.
سوال-9: شما گفتید كه برگزاري جشن نوروز صبغه شرعي نداشته و از همینرو برگزاری آن اشکالی ندارد ولي مخالفان ادعا دارند، هر عملي كه پيامبر اکرم و یارانش آنرا انجام نداده اند، انجام آن حرام ميباشد، نظرتان در مورد این برداشت چيست ؟
انصاری: ما در شریعت یک قاعده و فورمول داریم که می گوید “الأصل فی الأشیاء الاباحة” به اين مفهوم كه همه چيز در اين دنيا حلال است جز آن چیزی که خدا و پیامبر آن را حرام قرار داده اند. اگر بگوییم هر عملی که پیامبر و یاران او انجام نداده اند حرام است پس باید از خوردن برنج و کچالو و لوبیا و بامیه و امثال آن دست برداریم چون پیامبر و یاران ایشان چنین چیز هایی را نخورده بودند. و یا اینکه از پوشیدن پیراهن و کلاه قره قل و پکول و برگزاری شب خینه و روز استقلال و امثال آن اجتناب ورزیم چون پیامبر و یاران ایشان چیزی را به این نام نمی شناختند.
برخی می گویند این همه منکراتی که در نوروز ها انجام می گیرد آیا کافی نیست که دروازه نوروز را ببندیم و بر این منکرات هم نقطۀ پایان گذاریم. برای این گروه می خواهم بگویم اگر انجام منکرات در مناسبت های اجتماعی راه را برای تحریم آن مناسبت ها باز می نمود، پس باید محفل های عروسی و شیرینی خوری را قبل از هر مناسبت دیگری تحریم می نمودند که نکردند. این همه اسراف و بچه بازی که در عروسی ها دیده می شود در هیچ نوروزی دیده نمی شود. نوروز حرام نیست ولی بچه بازی و اسراف و بدعت های دینی حرام است.
اگر با اين دید و منطق با قضايا برخورد نماييم، دیگر هیچ چیزی را در این جامعه حلال نخواهیم یافت، نه هوتلی، نه تلویزیونی، نه لودسپیکری، نه رادیویی، نه کمپیوتر و نه هم مناسبت های مهم اجتماعی چون تعزیت و امثال آن.
سوال-10: سالی را که ما در نوروز آغاز می کنیم یادگار کدام دورۀ تاریخی است؟
انصاری: آنچه به نام “نوروز” در تقویم ما تجلیل می شود، پیش از آنکه میراث هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان و دیگران باشد از یادگار های خجسته شاهی خردمند و مسلمان یعنی ملکشاه سلجوقی است؛ شاهی که وزیری چون خواجه نظام الملک داشت و نظامیه های او در بغداد و هرات و بلخ تا هنوز خاطره ها را نوازش می دهد؛ شاهی که دانشمندانی چون غزالی وخیام در سایه او زیستند و شهکار های بدیع خویش را آفریدند. ملکشاه سلجوقی و وزیر وارسته او خواجه نظام الملک چون می دیدند که تقویم دولت ایشان مبنایی علمی ندارد، گروهی از دانشمندان چون خیام و دیگر دانشمندان فلک دوران خویش را فرا خواندند و از آنها خواستند تا نوروز را بر بنیادی صحیح، علمی و ثابت قرار دهند. آن گروه تقویم ملکشاهی را پیشنهاد نمودند که مبدأ آن، هجرت پیامبر اسلام به مدینه بوده و نوروز آن متطابق با اول برج حمل می باشد که آن را اعتدال بهاری و یا به گفته سعدی «بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار» خوانند، و آن تقویم از روز جمعه نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری تا امروز ادامه داشته است.
این تقویم هم در ایران و هم در افغانستان رواج داشته است، به فرق اینکه ایرانیها در سال ۱۳۰۴هجری شمسی نام ماه های ساسانی را قانونی ساختند، ماه هایی که دارای مفاهیم سنگین زردشتی بوده اند، ولی در افغانستان تقویم را بر اساس برجها قرار دادند، برجهایی که از قرنها بدینسو در تمدنهای مختلفی رایج بوده و حتی امروز جزء تقویم ام القرای عربستان سعودی می باشد.